Ön Test – Son Test Analizi Nasıl Yapılır? (SPSS)

Ön Test – Son Test Nedir?

Ön test – son test içeren araştırma yöntemi, bir grup üzerinde yapılan deneysel bir uygulamanın etkisini değerlendirmek için kullanılan bir araştırma tasarımına denir. Bu yöntemde, katılımcılar belirli bir eğitim, terapi veya deneyin öncesinde (ön test) ve sonrasında (son test) aynı ölçüm araçlarıyla değerlendirilir. Böylece, ölçülen değişkende uygulanan deney manipülasyonuna bağlı olarak farklılık meydana gelip gelmediği analiz edilir. Eğitim bilimleri, sağlık bilimleri ve sosyal bilimler gibi birçok alanda kullanılan bu ön test – son test yöntemi, herhangi bir uygulamanın her hangi bir konuda katılımcılarda değişim yaratıp yaratmadığını ölçmek ve etkinlik değerlendirmesi yapmak için kullanılır.

Örneğin, yeni bir depresyon tedavisine başlayacak 40 kişilik bir hasta grubunun depresyon seviyeleri tedaviye başlamadan önce Beck Depresyon Envanteri ile bir kere ölçülür ve tedavi tamamlandıktan sonra yine Beck Depresyon Envanteri ile bir kere daha ölçülür. Sonra uygun bir istatistiksel test yapılır ve bu sayede hasta grubunun son testteki depresyon skorlarının ön testteki depresyon skorlarından anlamlı olarak daha düşük olup olmadığı (yani depresyon tedavi yönteminin işe yarayıp yaramadığı) incelenir.

SPSS’te ön test – son test analizini yapmak için genellikle eşleştirilmiş örneklem t-testi (Paired Samples t-Test) veya Wilcoxon işaretli sıralar testi (Wilcoxon signed rank test) analiz yöntemleri kullanılır. Veriler normal dağılım gösteriyorsa eşleştirilmiş örneklem t-testi, normal dağılım varsayımı sağlanmıyorsa Wilcoxon testi tercih edilir.

Ön Test – Son Test Çalışması Yaparken Nelere Dikkat Etmeliyiz?

Ön test – son test analizi yaparken dikkat edilmesi gereken en önemli noktalar arasında örneklem bütünlüğü, ölçüm araçlarının güvenilirliği, veri dağılımı, zaman aralığı, ve dış etkenlerin kontrolü bulunur. Ön ve son testler aynı koşullar altında uygulanmalı ve katılımcı kayıpları en aza indirilmeye çalışılmalıdır. Kullanılan ölçeklerin güvenilir ve geçerli olması, elde edilen farkların gerçek değişimi yansıtmasını sağlar.

SPSS ile Ön Test – Son Test Analizi Nasıl Yapılır?

SPSS’te bu analizleri yapmak için Analyze > Compare Means > Paired-Samples T Test (t-testi için) veya Analyze > Nonparametric Tests > Related Samples (Wilcoxon testi için) yolları izlenerek analizler kolayca yapılabilir. Test sonucunda elde edilen test istatistikleri ve p-değerleri, ön test ve son test arasındaki farkın istatistiksel olarak anlamlı olup olmadığını belirlemeye yardımcı olur.

İlişkili Örneklemler T-Testi

SPSS ile ilişkili örneklemler t-testi nasıl yapılır kısaca resimlerle göstereyim.

Veri setimiz ilk başta şu şekilde: Önceki ve sonraki ölçümlerin skorları 2 farklı değişken olarak kayıtlı.

SPSS’te Analyze -> Compare Means -> Paired-Samples T Test tuşlarına tıklıyoruz.

Sağdaki Paired Variables kısmında Variable 1’in altına önceki ölçüm değişkenimizi, Variable 2’nin altına ise sonraki ölçüm değişkenimizi sol taraftaki kutudan alıp taşıyoruz. Bunu yaptıktan sonra pencere aşağıdaki resimdeki gibi görünmeli. Sonra OK’a basarak sonuçları görebiliriz.

Testin istatistiksel olarak anlamlı bir sonuç verip vermediğini görmek için, Paired Samples Test tablosundaki Significance bölümünde Two-Sided p değerine bakıyoruz. Bu değer bize t testimizin p değerini verecektir.

Örneğimizde p değeri 0.05’ten küçük bir değer. Yani bu örnekte ilaç aldıktan sonra, ilaç almadan önceye göre kalp atış hızları arasında anlamlı bir fark var.

Bu testin detaylı anlatımını Bağımlı Örneklem T-Testi başlıklı yazımda yapıyorum, daha fazlasını merak ediyorsanız linki tıklayarak o yazıyı açıp okuyabilirsiniz.

Wilcoxon Testi

SPSS ile Wilcoxon işaretli sıralar testi nasıl yapılır kısaca resimlerle göstereyim.

Öncelikle, SPSS’te Analyze -> Nonparametric tests -> Legacy Dialogs -> 2 Related Samples butonlarına tıklıyoruz.

Sağdaki Test Pairs kısmında Variable 1’in altına önceki ölçüm değişkenimizi, Variable 2’nin altına ise sonraki ölçüm değişkenimizi sol taraftaki kutudan alıp taşıyoruz. Test Type kısmında Wilcoxon işaretlenmiş olmalı. Bunları yaptıktan sonra pencere aşağıdaki resimdeki gibi görünmeli. Sonra OK’a basarak sonuçları görebiliriz.

Testin istatistiksel olarak anlamlı bir sonuç verip vermediğini görmek için, Test Statistics tablosundaki Asymp. Sig. (2-tailed) değerine bakıyoruz. Bu değer bize Wilcoxon signed-rank testimizin p değerini verecektir.

Bu örneğimizde, ilaç aldıktan sonra kalp atış hızı artan 45 kişi, azalan 7 kişi var. Hatırlarsak bir önceki tabloya göre p değeri 0.05’in altındaydı. “Demek ki ilaç aldıktan sonra kalp atış hızı anlamlı bir şekilde artmıştır” sonucuna ulaşıyoruz.

Bu testin detaylı anlatımını Wilcoxon Signed Rank Test başlıklı yazımda yapıyorum, daha fazlasını merak ediyorsanız linki tıklayarak o yazıyı açıp okuyabilirsiniz.

Kontrol Gruplu Ön Test – Son Test

Kontrol gruplu ön test – son test tasarımı, bir müdahalenin veya deneysel uygulamanın etkisini daha güvenilir bir şekilde değerlendirmek için kullanılan bir yöntemdir. Bu tasarımda, katılımcılar deney grubu ve kontrol grubu olmak üzere ikiye ayrılır. Deney grubuna müdahale uygulanırken, kontrol grubuna herhangi bir müdahale yapılmaz. Her iki grup, deney öncesinde (ön test) ve sonrasında (son test) aynı ölçüm araçlarıyla değerlendirilerek, değişimin yalnızca müdahaleden kaynaklanıp kaynaklanmadığı analiz edilir.

SPSS’te kontrol gruplu ön test – son test analizleri için Karma ANOVA (Mixed ANOVA) analiz yöntemi kullanılır. Bu analiz biraz daha uzun o yüzden onu öğrenmek için Mixed Design ANOVA başlıklı yazımı linke tıklayıp okuyabilirsiniz.

İkiden Fazla Tekrar Test Olduğunda Ön Test – Son Test Analizi

Bazı çalışmalarda 1 tane ön test ve 1’den fazla tekrar test yapılabilir. Mesela, bir tedavinin gelişimini izlemek için tedaviden önce 1 defa ölçüm yapılıp 2. haftada tekrar bir kere daha ölçüm yapılıp 4. haftada bir kere daha ölçüm yapılabilir… Bu şekilde, tedavinin öncesinde, 2. haftasında ve 4. haftasındaki ölçümler karşılaştırılarak tedavinin hangi evreleri arasında skorların birbirinden anlamlı olarak farklı olduğu tespit edilebilir.

Eğer bir çalışmada tek bir ön test ölçümü ve birden fazla son test ölçümü yapılacaksa, zaman içindeki değişimin nasıl gerçekleştiğini anlamak için SPSS ile Tekrarlayan Ölçümler ANOVA (Repeated Measures ANOVA) veya parametrik olmayan alternatifi Friedman Testi kullanılabilir. Bu analizleri de kendileri hakkında özel olarak yazdığım yazılarda detaylı olarak anlattım, linklere tıklayıp okuyarak öğrenebilirsiniz.