Likert Tipi Ölçek Nedir? (SPSS)

Likert Tipi Ölçek Nedir?

Likert tipi ölçek, bireylerin belirli bir konu, tutum veya algı hakkında ne ölçüde katıldıklarını veya katılmadıklarını bir spektrum üzerinde belirlemek için kullanılan yaygın bir ölçme aracıdır. Genellikle 5’li (Kesinlikle Katılmıyorum – Kesinlikle Katılıyorum arası değişen) veya 7’li (yine Tamamen Katılmıyorum – Tamamen Katılıyorum arası değişen) derecelendirme sistemine sahiptir. Likert ölçekleri, sosyal bilimler alanında yapılan anket çalışmalarında sıkça kullanılır ve sosyal bilimlerde duygu, tutum ve algıların nicel (sayısal) olarak ölçülmesine yardımcı olur.

Likert ölçeği, 1932 yılında Amerikalı sosyal psikolog Rensis Likert tarafından geliştirilmiştir. Bu yüzden adı Likert ölçeğidir. Aynı zamanda Türkçe telaffuzu yazıldığı gibi Likert olarak söylenir.

• 5’li Likert ölçeğinde genellikle kullanılan cevap seçenekleri şunlardır:1 = Kesinlikle Katılmıyorum
  2 = Katılmıyorum
  3 = Kararsızım (ya da “Ne Katılıyorum Ne Katılmıyorum”)
  4 = Katılıyorum
  5 = Kesinlikle Katılıyorum
• 7’li Likert ölçeğinde genellikle kullanılan cevap seçenekleri şunlardır:1 = Kesinlikle Katılmıyorum
  2 = Katılmıyorum
  3 = Biraz Katılmıyorum
  4 = Kararsızım (ya da Ne Katılıyorum Ne Katılmıyorum)
  5 = Biraz Katılıyorum
  6 = Katılıyorum
  7 = Kesinlikle Katılıyorum

SPSS’te Likert tipi ölçekler, ölçek puanlarının toplamı veya ortalaması alınarak analiz edilir. (Buna yazının devamında değineceğim). SPSS’te bu tür veriler üzerinde güvenilirlik analizi (Cronbach’s Alpha), betimleyici istatistikler ve parametrik veya non-parametrik hipotez testleri uygulanabilir. Ayrıca, faktör analizi gibi ileri düzey analizlerde Likert ölçeklerinin kullanımına dikkat edilmesi ve ölçeğin psikometrik özelliklerinin doğrulanması gerekebilir.

Likert Ölçeği Örnekleri

Aşağıda bir tane 5’li Likert, bir tane de 7’li Likert ölçeği örneğinin ekran görüntüsünü koydum. Bunlara bakarak Likert tipi ölçeklerin neye benzediği hakkında kafanızda bir fikir oluşabilir.

5’li Likert Ölçeği

5’li Likert ölçeğine örnek olarak Sosyal Baskınlık Yönelimi Ölçeği’ni verebiliriz. Bu ölçekte, sosyal hiyerarşiyi destekleme veya desteklememe konusunda katılımcının fikirleri sorulan çeşitli sorular vardır. Cevap seçenekleri olarak Kesinlikle Katılmıyorum’dan Kesinlikle Katılıyorum’a değişen 5 seçenek vardır. Doğru veya yanlış cevap yoktur; yalnızca katılımcının fikirleri sorulmaktadır.

7’li Likert Ölçeği

7’li Likert ölçeğine örnek olarak Çevresel Kimlik Ölçeği’ni verebiliriz. Bu ölçekte, doğal çevreyle ilişkisi konusunda katılımcının fikirleri sorulan çeşitli sorular vardır. Cevap seçenekleri olarak Benim İçin Hiç Doğru Değil’den Benim İçin Tamamen Doğru’ya değişen 7 seçenek vardır. Doğru veya yanlış cevap yoktur; bunda da yalnızca katılımcının fikirleri sorulmaktadır.

Likert Ölçeği Puanlama

Likert ölçeği ile elde edilen verilerin analiz edilebilmesi için öncelikle doğru şekilde puanlanması gerekir. Likert tipi sorular genellikle 1’den 5’e veya 1’den 7’ye kadar numaralandırılmış puanlarla değerlendirilir. Bu numaralandırma, katılımcının yanıtlarının sayısal olarak ifade edilmesini sağlar. Örneğin, 5’li Likert ölçeğinde “Kesinlikle Katılmıyorum” yanıtı 1, “Kesinlikle Katılıyorum” yanıtı ise 5 olarak kodlanır. (Ancak, negatif ifadeler içeren maddeler varsa, bu maddeler ters kodlama yapılarak puanlama sürecine dahil edilmelidir.)

Likert tipi ölçeklerde düşük puanların “olumsuz”, yüksek puanların ise “olumlu” olarak kodlanması ölçek puanıyla yapılacak analizlerin kolay yorumlanması açısından faydalı bir pratiktir. Aslında 1 = Katılmıyorum ve 5 = Katılıyorum olması ile 1 = Katılıyorum ve 5 = Katılmıyorum olması arasında matematiksel bir fark yoktur fakat ölçek puanı arttıkça katılma düzeyinin artması daha mantığa uygun bir durum olduğu için yüksek puanların daha olumlu ifadeleri temsil ettiği ölçekleri yorumlamak çok daha hızlı ve kolay olur.

Ölçeğin puanlaması, genellikle toplam veya ortalama puan üzerinden yapılır. Toplam puan, tüm maddelerin puanlarının toplanmasıyla elde edilir ve bireyin genel eğilimini gösterir. Ortalama puan, maddelerin toplamının madde sayısına bölünmesiyle hesaplanır ve bireylerin tutumlarını karşılaştırmada daha standart bir ölçüt sağlar.

Ben Likert tipi ölçeklerin puanlamasını yaparken neredeyse her zaman ortalama skor alma taraftarıyım. Çünkü ölçek toplam skoru aldığımız zaman veride eksik/kayıp veri olduğu zaman problem çıkıyor (bir kişi bazı soruları cevaplamamışsa kişinin toplam ölçek skoru olması gerektiğinden düşük çıkıyor). Fakat ortalama skor aldığımız zaman ölçeğin en düşük değeri (1) ile en yüksek değeri (genellikle 5 veya 7) arasında bir ölçek ortalama skoru elde ediliyor ve aynı zamanda veride kayıp/eksik veri olsa bile ortalama skorun olması gerektiğinden düşük veya yüksek çıkmasına sebep olmuyor. Bu yüzden sizin de Likert tipi ölçeklerden ölçek skoru elde ederken toplam değil ortalama skor almanızı şiddetle öneriyorum.

Likert Ölçeği Değerlendirme

Likert ölçeğiyle toplanan verilerin analizi, araştırmanın amacına bağlı olarak çeşitli istatistiksel yöntemler kullanılarak değerlendirilir. İlk aşamada, ölçek maddelerinin yönüne dikkat edilmelidir. Negatif ifadeler içeren maddeler varsa, bunlar ters kodlama yöntemiyle düzeltilmelidir. Ters kodlama, ölçek puanlarının tutarlı bir şekilde hesaplanmasını sağlar ve yanıtların yanlış yorumlanmasını önler. Bu işlem, SPSS gibi istatistik yazılımlarında “Değişken Dönüştürme” işlemiyle kolayca yapılabilir.

Likert ölçeklerinde genellikle ölçek toplam puanı veya ortalama puanı hesaplanarak değerlendirme yapılır. Likert tipi bir ölçek tek boyutlu veya çok boyutlu olabilir. Çok boyutlu ölçek demek yani ölçek 1 tanedir ama ölçeğin farklı soruları farklı alt boyutlarına aittir. Mesela 14 sorudan oluşan, 3 alt boyuta sahip bir Stres Ölçeği olsun. Bu ölçeğin ilk 5 sorusu Duygusal Stres, sonraki 5 sorusu Fiziksel Stres ve  sonraki 4 sorusu da Davranışsal Stres boyutuna ait olmak üzere 3 alt boyutu olabilir. Bu soruların hepsi Stres kavramını farklı açılardan ele almaktadır. (Dikkat ederseniz hepsi Stres’i ele almaktadır, fakat hepsi farklı açılardan ele almaktadır.) Çok boyutlu ölçeklerde, genellikle her alt boyut için ayrı puan hesaplanarak istatistiksel analizler yapılır. Fakat birçok Likert tipi çok boyutlu ölçekten bir ölçek toplam puanı da elde edilmesi mümkündür. (Çünkü örneğin Stres’i farklı açılardan ele alsalar da hepsi Stres’i ele almaktadır.)

Likert tipi ölçek kullanılan araştırmalarda verilerin değerlendirilmesi için önce ölçeğin güvenilirliği için Cronbach’s Alpha katsayısı hesaplanır ve ölçeğin geçerli olup olmadığını test etmek için Doğrulayıcı Faktör Analizi (CFA) yapılır. Sonra hipotez testleri aşamasına geçilir. Likert ölçeğinden elde edilen puanların ortalaması veya toplamı alınarak bir ölçek puanı oluşturulur. Sonra genellikle parametrik (t-testi, ANOVA, regresyon gibi) veya parametrik olmayan (Mann-Whitney U, Kruskal-Wallis gibi) testler ile veriler analiz edilir.

SPSS ile Likert Ölçeği Analizi

Yazının devamında, SPSS kullanarak 6 sorudan oluşan Likert tipi bir Çevresel Kimlik Ölçeği’nin toplam puanını ve ortalama puanını oluşturmayı göstereceğim. (Siz Toplam yerine Ortalama puan oluştursanız bence daha iyi ama). Sonra da oluşturduğumuz ölçek ortalama skoru değişkenini kullanarak örnek bir SPSS analizi yapacağım.

Verimiz aşağıdaki gibi. Erkek ve kadın katılımcılar var. Ve ölçeğin 6 sorusuna verdikleri 1 ile 7 arasında puanlara karşılık gelen katılmıyorum-katılıyorum cinsinden cevaplar var.

Likert Ölçeği “Ortalama Puan” Oluşturma

6 sorudan oluşan bu Likert ölçeğinin ölçek ortalama puanını temsil eden yeni bir değişken oluşturacağız şimdi. Bunu SPSS ile aşağıdaki gibi oluşturabilirsiniz.

Öncelikle Transform -> Compute Variable basıyoruz.

Sonra açılacak pencerede, sol üstteki boş Target Variable kutucuğuna, oluşturacağımız değişkenin ismini yazıyoruz. Ne yazdığımızın bir önemi yok fakat ileride bakıp hatırlayacağımız bir isim olmalı. Ben “EID_ortalama” şeklinde isimlendirdim bu yeni oluşturacağımız ölçek ortalama skor değişkenini.

Sonra sağdaki Numeric Expression kutucuğuna, “MEAN” yazıp (İngilizce “ortalama” anlamına geliyor) parantez açıp ölçeğin bütün sorularını parantez içine yerleştirip aralarına virgül koyuyoruz. Aynı aşağıdaki resimde gördüğünüz gibi. Soruları isterseniz soldan sağa mouse ile tutup sürükleyebilirsiniz, isterseniz de sağdaki kutuya elinizle yazabilirsiniz.

En son pencereniz böyle görünmeli. Sonra OK’a basınca SPSS yeni değişkeni oluşturacaktır.

SPSS veri setimize dönüp baktığımızda en sağ sütunda yeni bir değişken oluştuğunu göreceksiniz. Bu, bizim şimdi oluşturmuş olduğumuz “ölçek ortalama skoru” değişkenidir. Bundan sonra bu ölçeği kullanarak yapacağımız analizlerimizde bu ölçek skorunu kullanabiliriz artık.

Likert Ölçeği “Toplam Puan” Oluşturma

6 sorudan oluşan bu Likert ölçeğinin ölçek toplam puanını temsil eden yeni bir değişken oluşturalım şimdi de. Bunu da SPSS ile aşağıdaki gibi oluşturabilirsiniz.

Yine önce Transform -> Compute Variable basıyoruz.

Sonra açılacak pencerede, sol üstteki boş Target Variable kutucuğuna, oluşturacağımız değişkenin ismini yazıyoruz. Ne yazdığımızın bir önemi yok fakat ileride bakıp hatırlayacağımız bir isim olmalı. Ben “EID_toplam” şeklinde isimlendirdim bu yeni oluşturacağımız ölçek toplam skor değişkenini.

Sonra sağdaki Numeric Expression kutucuğuna, “SUM” yazıp (İngilizce “toplam” anlamına geliyor) parantez açıp ölçeğin bütün sorularını parantez içine yerleştirip aralarına virgül koyuyoruz. Aynı aşağıdaki resimde gördüğünüz gibi. Soruları isterseniz soldan sağa mouse ile tutup sürükleyebilirsiniz, isterseniz de sağdaki kutuya elinizle yazabilirsiniz.

En son pencereniz böyle görünmeli. Sonra OK’a basınca SPSS yeni değişkeni oluşturacaktır.

SPSS veri setimize dönüp baktığımızda en sağ sütunda yeni bir değişken oluştuğunu göreceksiniz. Bu, bizim şimdi oluşturmuş olduğumuz “ölçek toplam skoru” değişkenidir. Bundan sonra bu ölçeği kullanarak yapacağımız analizlerimizde bu ölçek skorunu kullanabiliriz artık.

Eğer dikkat ederseniz her satırdaki ölçek toplam skoru, ölçek ortalama skorunun 6 katına denk gelen sayıdır. Çünkü ölçeğimizde 6 soru vardı.

Likert Ölçek Skoru ile SPSS Analizi Yapma (Örnek)

Şimdi bu Likert tipi ölçeğimizin ölçek ortalama ve toplam skorlarını oluşturduk ya. Bu ölçek skorlarının kadınlarda ve erkeklerde birbirinden anlamlı olarak farklı seviyelerde olup olmadığını test etmek için t-testi yapabiliriz (t-testi hakkında detaylı bilgi için linki tıklayıp okuyabilirsiniz).

Bunun için Analyze -> Compare Means and Proportions -> Independent-Sames T Test basıyoruz.

Sonra, ölçek ortalama skorlarının kadınlarla erkekler arasında anlamlı olarak farklı seviyelerde olup olmadığını incelemek istediğim için EID_ortalama değişkenini Test Variable kutusuna koyup, Grouping Variable kutusuna da Cinsiyet değişkenini koyuyorum. (Kadın = 5, Erkek = 6 olarak kodlandığı için 5,6 yazdım sarıyla yuvarlak içine aldığım parantezin içine. OK’a basınca SPSS analizi yapacaktır.

Aşağıda t-testine ait SPSS’in verdiği sonuç tablolarında sırayla erkek ve kadınların ortalama ve standart sapması, p değerleri ve etki büyüklüğü değerleri görünecektir.

Hemen yukarıda ölçek ortalama skorları ile t-testi yapmıştık. Eğer ölçek toplam skorları ile analizi yapsaydık da yukarıdaki yerine aşağıdaki gibi SPSS sonuç tabloları elde ederdik.

Burada dikkatinizi çekmek istediğim nokta, ölçek ortalama skoru ve ölçek toplam skoru ile yapılan aynı analizlere ait p değerlerinin ve etki büyüklüğü değerlerinin birbiriyle tıpa tıp aynı olmasıdır. Yalnızca kadınların ve erkeklerin ortalama ile standart sapma değerleri farklıdır, ki bu çok doğaldır çünkü yukarıda ölçek ortalama puanı ile analiz yapmışken aşağıda ölçek toplam puanı ile analiz yaptık.

Bu da aklınızda olsun yani Likert tipi ölçeklerin ister ölçek ortalama skorlarını hesaplayıp analiz edin, ister ölçek toplam skorlarını hesaplayıp analiz edin analiz sonucunda bulduğunuz istatistiksel anlamlılık seviyesi değişmeyecektir.