İçindekiler
Araştırma tasarımı ve analizinde sıkça karşılaşılan aracı değişken (mediator) ve düzenleyici değişken (moderator) kavramları, sıkça birbirine karıştırılmaktadır. Bu yazıda, bu iki kavram arasındaki farkları detaylı bir şekilde ele alacağım.
Hem aracı değişken, hem de düzenleyici değişken, bağımsız ve bağımlı değişken(ler) arasındaki ilişkiyi etkileyen üçüncü değişkenler anlamında kullanılır. Fakat ilişkiyi etkileme biçimleri birbirlerinden farklıdır.
Aracı Değişken Nedir? (Mediator)
Aracı değişken, bağımsız değişkenin bağımlı değişken üzerindeki etkisini bir nevi “aracı” rolü üstlenerek açıklar. Bir aracı değişken, bağımsız değişkenin bağımlı değişken üzerindeki doğrudan etkisini azaltabilir veya tamamen ortadan kaldırabilir. İngilizce kaynaklarda aracı değişken mediator olarak geçer.
Örneğin, egzersiz miktarının kalp sağlığını iyi yönde etkilediğini biliyoruz. Fakat, egzersiz miktarı kalp sağlığını direkt olarak etkilemiyor da olabilir. Belki yapılan egzersiz miktarı insanın kilo miktarını azaltmakta, bu da obezite riskini azaltıp kalp sağlığını iyi yönde etkilemektedir. Bu durumda, kilo miktarı, egzersizin kalp sağlığı üzerindeki etkisini etkileyen aracı değişken olmuş oluyor.
SPSS ile aracı değişken analizinin nasıl yapıldığını merak ediyorsanız onun hakkında özel olarak yazdığım yazıyı linkten okuyabilirsiniz.
Düzenleyici Değişken Nedir? (Moderator)
Düzenleyici değişkenin aracı değişkenden farkı, düzenleyici değişkenin seviyesinin düşük ya da yüksek olmasına göre bağımsız değişkenin bağımlı değişken üzerindeki etkisinin değişebilmesidir. Düzenleyici değişken, İngilizce kaynaklarda moderator olarak geçer. Bir örnekle açıklayayım:
Örneğin, bir çalışmada fiziksel aktivitenin (bağımsız değişken) mutluluk üzerindeki etkisini (bağımlı değişken) araştırdığımızı düşünelim. Bu ilişkiyi etkileyebilecek bir düzenleyici değişken olarak kişinin yaşı kullanılabilir. Gençler arasında fiziksel aktivitenin mutluluğa etkisi daha güçlü olabilirken, yaşlı bireylerde bu etki daha zayıf olabilir. Bu durumda yaş, düzenleyici bir değişken olarak analizde yer alır.
SPSS kullanarak düzenleyici değişken analizi nasıl yapılır merak ediyorsanız bu konu hakkında özel olarak yazdığım ayrı yazıyı linke tıklayarak okuyabilirsiniz.
Hangi Durumlarda Aracı, Hangi Durumlarda Düzenleyici Değişken Kullanılmalı?
Aracı değişken (mediator) ve düzenleyici değişken (moderator) kullanımı, araştırmanın amacına ve teorik çerçevesine bağlı olarak değişir.
Bir değişkenin diğerine olan etkisinin ne şekilde gerçekleştiğini anlamak istediğimizde aracı değişken analizi yapmak gerekir. Örneğin, eğitim seviyesinin gelir üzerindeki etkisini incelerken, eğitim seviyesinin mesleki bilgi ve becerileri artırarak gelir üzerinde etkili olduğunu göstermek için mesleki bilgi ve beceriler aracı değişken olarak kullanılabilir.
Düzenleyici değişken analizini ise, belirli koşullar altında değişkenler arasındaki ilişkilerin nasıl farklılaştığını incelemek istediğimizde yapmak gerekir. Örneğin, stresin iş performansı üzerindeki etkisini incelerken, bu etkinin cinsiyete göre değişip değişmediğini anlamak için cinsiyet bir düzenleyici değişken olarak kullanılabilir. Eğer cinsiyet, stresin iş performansı üzerindeki etkisini değiştiriyorsa (yani mesela erkekler stres altında kadınlardan daha yüksek performans gösteriyorsa), cinsiyet bir düzenleyici değişken olarak kabul edilir.
Bir yanıt bırakın